Këmbëngulja me shumë lehtësi degjeneron në
kryenecësi, butësia në dobësi, zelli në fanatizëm, trimëria në egërsi.
Njerëzit janë më tepër të verbër sesa të
ligj, dhe veset e tyre zënë fill më tepër nga ligështia sesa nga ligësia. Para
se të mashtrojmë të tjerët, ne
mashtrohemi nga vetvetja, dhe të metat tona
lindin nga gabimet tona. Dhe, nëse i kryejmë, kjo vjen ngaqë e lëmë veten të
joshemi nga interesa të vogla e të atypëratyshme, të cilat na presin vizionin për
gjëra më të rëndësishme dhe më të largëta. Prej kësaj rrjedhin të gjitha
shpirtvogëlsitë që janë tipike për vulgaritetin: paqëndrueshmëria, mendjelehtësia,
huqet, dinakëria, fanatizmi, egërsia: vese të cilat, të gjitha pa përjashtim, i
kanë rrënjët në dobësinë e shpirtit. … Kështu ngjet që një gjykim i pasigurt
dhe një zemër që lë të joshet lehtësisht, i kthejnë njerëzit në të dobët e të
mjerueshëm. Për të arritur madhështine duhet të dish të bëhesh padron i
vetvetes. Armiqtë tanë më të tmerrshëm janë brenda nesh, dhe ai që do të ketë mësuar
t’i bëjë ballë dhe t’i nënshtrojë, do të ketë merituar lavdinë, në gjykim të të
urtëve, më tepër se po të kishte pushtuar Universin.
Trupi politik, i marrë në tërësinë e tij,
mund të përfytyrohet si një organizëm i gjallë, i ngjashëm me atë të njeriut.
Pushteti sovran përfaqësohet nga koka; ligjet dhe zakonet janë truri, zanafilla
e sistemit nervor dhe vatra e inteligjencës, e vullnetit dhe e ndjeshmërisë për
të cilat janë organe gjykuese dhe vepruese. Tregtia, industria dhe bujqësia janë
goja dhe stomaku që përgatisin jetesën e përbashkët; financat publike janë
gjaku që një ekonomi e urtë, duke vepruar si zemra, e bën të qarkullojë nëpër të
gjithë trupin prurës të ushqimit dhe të jetës. Qytetarët janë trupi dhe gjymtyrët
që i japing lëvizje organizmit duke e bërë të jetojë dhe të punojë, dhe që nëse
organizmi është i shëndoshë, nuk mund të goditet në asnjë prej pjesëve të tij
pa u pasqyruar menjëherë ndjenja e dhimbshme në tru.
Të ruash rendin dhe qetësinë në cdo pjesë të
shtetit është vërtet dicka me rëndësi, është përsëri me rëndësi të arrihet që
ligji të jetë përherë i respektuar. Por nëse nuk bëhet ndonjë gjë më tepër se
kaq, në të gjithë këtë do të ketë më tepër aparencë mirëqenieje se realitet,
dhe qeveria me vështirësi do të bëhet e dëgjueshme kur nuk ka tjetër kujdes
vecse të jetë e dëgjuar. Nëse ajo është mirë ti shfrytëzojë njerëzit në cilësitë
që janë, është shumë më mirë të dijë ti kthejë në cilësitë që ka nevojë që të
jenë. Kjo është sigurisht që nganjëhere popujt bëhen ata që qeveria i bën të
jenë. Mësoni pra, të krijoni njerëzit, nëse doni të komandoni njerëz; nëse doni
që ligjet të gjejnë bindje i bëni ato që të jenë të pëlqyeshme, dhe se për të
kryer atë që është detyrë mjafton të mendoni që është detyrë.
Forca e ligjeve shfaqet vetëm kundrejt
shtresës së mesme. Ato nuk kanë fuqi aspak mbi thesaret e të pasurit dhe mbi
mizerjen e skamnorit, ngaqë i pari di t’iu bëjë bisht ligjeve dhe i dyti mund
t’iu rrëshqasë, njëri e shqyen rrjetën, tjetri i kalon tërthorazi. Nga kjo del
se njëri prej problemeve më të rëndësishme për një qeverisje të mirë është ai që
të gjejë rrugëdalje për pabarazinë e skajshme të fateve njerëzore; jo duke i
hequr pasuritë atij që i ka, por duke i prerë mjetet për të grumbulluar më tej;
as duke ndërtuar streha vorfnore për skamnorët, por duke u përkujdesur që
qytetarët të mos kenë shkak për tu bërë të tillë. Shpërndarja e mbrapshtë e
banorëve mbi territorin e shtetit, aq sa në një vend gjenden tufa-tufa, dhe
diku tjetër tokat shpopullohen; përkrahja e dhënë për artet e luksit dhe për
industrinë e mirëfilltë në dëm të zejeve të dobishme dhe më të lodhshme; bujqësia
e sakrifikuar për tregëtinë, fajdexhiu I bërë i domosdoshëm prej administrimit
të keq të parasë publike; e më në fund karakteri i shitshëm i arritur deri në
atë pikë sa merita gjykohet në masën e skudëve, dhe se deri dhe virtyti ofrohet
për shitje në shpërblim të arit: -të gjitha këto janë shkaqet e drejtpërdrejta
prej të cilave rrjedhin pasuritë e tepërta dhe varfëria e skajshme, interesi
vetjak që i zë vendin dobishmërisë publike, urrejtja e ndërsjelltë mes qytetarëve,
mospërfillja e tyre për cështjen e përbashkët, bindja e përgjithshme në këtë
drejtim, dhe ligështimi i të gjitha energjive të qeverisë.
…Kështu që mund të thuhet se një shtet ka
arritur në shkallën ekstreme të korruptimit kur të mos ketë forcë tjetër vec
parasë.
Hici pjell vetëm hic: ja një parim po aq i
vërtetë në fushën e marrëdhënieve të tregut sa edhe në atë të shkencave fizike.
Paraja është fara e parasë, dhe skudi i parë është ndoshta më i vështirë për tu
fituar se milioni i dytë. Por ka edhe më: e gjithë ajo që i varfëri paguan, është
në mënyrë të pashmangshme e humbur për të, dhe mbetet ose arrin në duart e të
pasurit. Dhe ngaqë produkti i taksave shpejt a vonë do të përfundojë në xhepin
e atij që merr pjesë në qeverisje dhe të atyre që ka përqark, të gjithë këta për
këtë arsye, edhe pse do të duhet të paguajnë kuotën e tyre, kanë përherë
interes për ti shtuar ato.
Përmbledhim në pak fjalë kontratën sociale
të dy gjendjeve shoqërore: Ju keni nevojë për mua, nga momenti që unë jam i
pasur dhe ju i varfër; të bëjmë pra një marrëveshje mes nesh: unë do t’iu jap
nderin për tu bërë shërbyesi im, dhe si shpërblim ju do të më jepni dhe atë pak
që iu mbetet për telashet që më duhet të marr mbi vete për t’iu komanduar.
No comments:
Post a Comment